Današnji položaj Balkana u svetskim i evropskim migracionim tokovima stanovništva teško se može razumeti bez sagledavanja njegove prošlosti. Migracije kao pojava predstavljaju, kako primećuje istoričar Ulf Brunbauer, proces dugog trajanja na Balkanskom poluostrvu i čine jednu od glavnih karakteristika tog prostora vekovima unazad. Ipak, predviđanje budućih migracionih ponašanja balkanskog stanovništva u najvećoj meri ne zahteva osvrtanje u prošlost dalje od početka modernog doba, budući da sa njim dolazi do stvaranja određenih obrazaca koji se slede i danas. Iako je vidna posledica svih migracionih kretanja premeštanje manjih ili većih grupa stanovništva u novu sredinu, prema uzrocima iseljavanja ipak se mogu uočiti dva različita procesa:

 

• Prisilne migracije stanovništva, najčešće kao posledice ratova
• Ekonomske migracije, uslovljene željom za unapređenjem društvenog statusa

Iseljavanje stanovništva uzrokovano nasiljem, ratovima ili proterivanjem etničkih ili verskih grupa stanovništva od strane neke države predstavljaju svakako najveća i najuočljivija pomeranja ljudi u relativno kratkom vremenskom periodu. Velike promene, uzrokovane ratovima devedesetih godina prošlog veka, dogodile su se u unutrašnjoj strukturi stanovništva Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbije pri čemu one predstavljaju najskorije primere koji su ostali „urezani“ u kolektivnom sećanju naroda sa tih prostora.

Razmene stanovništva takođe predstavljaju jedan vid prisilnih migracija, pri čemu se kao primer može navesti ona koja se dogodila nakon grčko – turskog rata 1922. godine. Unutrašnje migracije stanovništva u mirnodopskom periodu predstavljale su politiku državnih vlasti da poboljšaju demografske prilike na delu teritorije pod svojom kontrolom, ili da isele ili premeste one grupacije stanovništva koje su smatrane nepouzdanim elementom. U periodu 1947 – 1951. i 1969 – 1978. godine više od 250.000 ljudi emigriralo je iz Bugarske u Tursku. Migracije ovakvog karaktera nastavljene su i u periodu 1986 – 1992. godine kada je gotovo pola miliona ljudi, većinom etničkih Turaka, napustilo tu zemlju.

Politika industrijalizacije koju su sprovodile komunističke vlasti u svim balkanskim državama nakon Drugog svetskog rata dovodila je do velikih unutrašnjih migracija, što je postepeno vodilo ka stalnom prelasku ljudi iz sela u gradove, pa je tako oko 5 miliona ljudi u Jugoslaviji napustilo svoje domove u periodu 1946 – 1961. godine. Visoki intezitet podsticanja industrijskog razvoja koji se odigravao na širem balkanskom prostoru u velikoj meri izmenio je njegovu dotadašnju socijalnu sliku. Nekadašnja agrarna društva, sa malim brojem gradova u pravom smislu te reči, za nekoliko decenija postala su većinski urbanizovana. Prema podacima Svetske banke, u 2013. godini se procenat gradske populacije u balkanskim državama kretao između 55 – 63%, sa izuzetkom Grčke i Bugarske, gde više od dve trećine popisanog stanovništva živi u gradovima, kao i Bosne i Hercegovine, gde je taj iznos niži i iznosi oko 40%.

Gradsko stanovništvo svake balkanske zemlje u velikoj meri (između 20 i 30%) skoncentrisano je u njenom najvećem gradu. Ovakav neujednačen nivo raspoređenosti urbane populacije u velikoj meri negativno utiče na razvoj svih balkanskih država. Nepostojanje ravnomernog razvoja neke zemlje vidljivo je kada je neki njen deo izrazito ekonomski razvijeniji, pri čemu on prirodno postaje ciljno odredište unutrašnjih migracionih kretanja. Zbog nepostojanja mogućnosti zaposlenja stanovništvo, pre svega mlado i radno sposobno, kreće se iz sela ka gradu, iz manjeg grada u veći, ili ka glavnom gradu zemlje. Primeri nekih obrnutih procesa, kao, recimo, povećanog kretanja stanovništva iz gradova ka selima u poslednje dve decenije u Rumuniji, predstavljaju pre svega posledicu neuspele tranzicije te bivše komunističke zemlje, gde su se ljudi koji su se poslednji doselili iz seoskih sredina odlučili na povratak u iste, zbog ekonomske neizvesnosti na koju su naišli u gradovima.

Ekonomske ili tzv. migracije radno sposobnog stanovništva predstavljaju kretanja stanovništva u potrazi za poslom van granica zemlje njihovog porekla i njihovi koreni mogu se pronaći u poslednjoj četvrtini 19. veka. U periodu pred Prvi svetski rat najpoželjnije odredište migranata sa Balkana bile su S.A.D, čijoj su narastajućoj industriji bile potrebne velike količine jeftine radne snage. U međuratnom periodu dolazi do oštrog pada iseljavanja u pravcu S.A.D, posebno nakon Džonson – Rid Akta iz 1924. godine, kada je utvrđena granica od 671 jugoslovenskih migranata godišnje, ali i ekonomske krize iz 1929. godine. Sve veći značaj za migrante dobija Evropa, pre svega Francuska i Nemačka, pri čemu je potonja posebno podsticala dolazak strane radne snage (Fremdarbeiter), nakon uspona nacističke vlasti 1933. godine. Komunistike vlasti balkanskih zemalja, uz izuzetak Jugoslavije i Grčke, zatvaraju svoje granice za ekonomske migrante nakon Drugog svetskog rata, iz ideoloških razloga. Komunistička Jugoslavija odlučila se da otvori granice tek 1963/4. godine i kao glavna odredišta od tada izdvajaju se Zapadna Nemačka, gde odlazi čak 61% ukupnog broja migranata, Austrija (12%), Australija (6%), Francuska (5%), Švajcarska (3%) itd. U periodu 1963 – 1981. je oko 836.000 ljudi napustilo tu zemlju ili oko 3,8% ukupne populacije, po čemu je Jugoslavija zauzimala drugo mestu u Evropi, odmah iza Portugalije. Mišel Palare je, upoređujući migracije pre i posle Drugog svetskog rata uočio da su svi migranti bili uvereni da će se nakon 3 ili 4 godine vratiti kući i stečeni kapital uložiti u kupovinu nekretnina ili zemlje. Ipak, prema zvaničnim podacima iz 1981. godine vratilo se njih oko 280.000, pri čemu se njih između 19-34% ponovo otisnulo u inostranstvo, zbog nemogućnosti da nađu zaposlenje ili da se uklope u stari društveni sistem.

Većina ostalih država Balkana ostvarila je velika migraciona kretanja potkraj 20. veka, pre svega u pravcu Južne Evrope, posebno nakon promena koje su zahvatile taj prostor nakon 1989. godine. Naime, rušenje komunističkih režima i otvaranje granica u Rumuniji, Albaniji i Bugarskoj odigravalo se gotovo istovremeno sa povećanom potražnjom za jeftinom radnom snagom u tada narastajućim ekonomijama Španije, Italije i Grčke. Za samo 15 godina u Španiju i Italiju se zajedno iselilo preko milion ljudi poreklom sa Balkana. Kada se promeni ugao gledanja i pažnja se usmeri na zemlje odredišta uočava se to da potražnja za jeftinom radnom snagom, uključujući i onu sa Balkana, jenjava ili čak naglo opada nakon ekonomske krize iz 2008. godine. U Španiji se nezaposlenost samo četiri godine nakon izbijanja krize popela na zabrinjavajućih 26%, dok je i Italija pokazivala slične trendove. Nemačka je najmanje od svih država na kontinentu osetila posledice krize što joj daje mogućnost da održava određen godišnji nivo priliva radne snage, zbog čega u ovu državu dolazi do ponovnog porasta broja balkanskih imigranata, posebno nakon stupanja Rumunije i Bugarske u EU 2007. godine. Španija se čak odlučila na zaustavljanje primanja stranaca u potrazi za poslom iz ove dve zemlje 2011. godine, međutim, takva odluka je poništena njihovim ulaskom u Šengensku zonu početkom 2014. godine.

Poslednja decenija prošlog veka učinila je Balkan izrazitim emigracionim područjem, kako zbog pada komunističkih režima, tako i zbog jugoslovenskih građanskih ratova. Postepeno priključivanje država sa ovog prostora EU vodilo je ka transformaciji onih država koje su tu najdalje odmakle u tom procesu u imigracione sredine. Preobražaj države u imigracionu sredinu povezan je sa njenom stabilnošću, institucionalnim i ekonomskim napretkom, ali i opštim fenomenom starenja stanovništva Evrope, što prirodno uslovljava potrebu za novom radnom snagom koja nije osigurana biološkim potencijalom domicilnog stanovništva.

Dva primera zemalja koje su postigle prelazak iz emigracionog u imigracioni pravac kretanja stanovništva predstavljaju Grčka i Slovenija. U Sloveniji najbrojniji imigranti dolaze sa prostora ostalih bivših jugoslovenskih republika, od čega je njih polovina poreklom iz BiH. Grčka, kao i Jugoslavija, nije zatvorila svoje granice za ekonomske migrante nakon 1945. godine, zbog čega je nivo iseljavanja bio na izuzetno visokom nivou. Međutim, od sedamdesetih godina prošlog veka javlja se trend povratka sve većeg broja emigranata u tu zemlju, da bi u poslednje dve decenije ona otvorila svoje granice za strance u potrazi za poslom. Od preko 700.000 ljudi koji su došli u Grčku u tom periodu, njih gotovo 60% došlo je iz susedne Albanije, dok jedna petina dolazi iz ostalih zemalja bivšeg Istočnog bloka. Očigledan primer promena uzrokovanih migracijama u jednom balkanskom društvu vidi se na primeru Grčke, posebno nakon kolapsa bankarskog sistema i dužničke krize u kojoj se ta zemlja nalazi poslednjih godina. Prisustvo velikog broja stranaca dodatno negativno utiče na mogućnosti zapošljavanja domaćeg stanovništva, pri čemu se otvara prostor za pojavu anti-imigracionih, pa čak i otvoreno rasističkih pokreta u toj zemlji, kao što je Zlatna Zora.

Posebnu kategoriju država predstavljaju one koje su istovremeno imigracionog i emigracionog karaktera, kao što su odnedavno Hrvatska i Rumunija. Ove države imaju potencijal u budućnosti da izvrše slični preobražaj kakav su ostvarile Grčka i Slovenija. Sa druge strane, zemlje kao što su Srbija, Bosna i Hercegovina, Albanija i Makedonija nastavljaju da pokazuju visoki emigracioni karakter, čak i pored osetnog pada iseljavanja ulaskom u 21. vek. Migracioni potencijal jedne od ovih država danas, prikazan kroz primer Srbije, pokazuje da se godišnje iseli oko 30.000 građana, što predstavlja veliku štetu po zemlju koja već zbog negativnog prirodnog priraštaja gubi otprilike isti broj ljudi godišnje. Razlog za stalna ali ne i mnogobrojna iseljavanja ljudi predstavlja profil samog migranta. Naime, on u proseku posmatrano predstavlja mladu osobu, radno sposobnu, najčešće bez bračnog statusa, što joj omogućava veću mobilnost u potrazi za poslom i mogućnost dužeg boravka u zemlji odredišta. U pitanju su ljudi sa najmanje srednjom stručnom spremom, koji se nalaze u onoj grupi stanovnika koja ima određeni kapital potreban za izlazak iz države ali ne i dovoljan da bi odustali od razmišljanja o emigraciji u inostranstvo. Nerešeno stambeno pitanje i nezaposlenost predstavljaju glavni motiv ovih ljudi da potraže bolje mogućnosti u ekonomski razvijenijim državama.

Zabrinjavajući podatak predstavlja to da svaki treći doktorant razmišlja da napusti Srbiju. Prema istraživanjima Vladimira Grečića, u poslednjih 20 godina zemlju je napustilo preko 40.000 ljudi sa visokom školskom spremom, pri čemu je država na celokupno njihovo školovanje utrošila i do 12 milijardi evra. Prema tome, odliv mozgova predstavlja možda i najveći problem ekonomskih migracija danas. Država Srbija može da iskoristi mladi naučni kadar školovan u inostranstvu kao svoj intelektualni potencijal, što on i jeste, samo ukoliko stvori dodatne uslove za zapošljavanja. Povećavanje ulaganja u nauku sa trenutnih nedopustivih 0,3% predviđenog budžeta svakako predstavlja prvi korak. Takođe, država Srbija mora da stvori primenjivu strategiju ulaganja u školovanje visokoškolskih kadrova, pri čemu je potrebno odrediti stvarnu potrebu za određenim strukama u privredi, kako bi se izbeglo njihovo dugogodišnje lutanje u potrazi za poslom na tržištu rada.
Balkanske države danas predstavljaju heterogenu migracionu sredinu, gde su one zemlje koje su prve završile proces pridruživanja EU vremenom postale zemlje imigracionog karaktera. U budućnosti moguće je predvideti da će i ostatak regiona (tzv. Zapadni Balkan) izvršiti takvu tranziciju i da će se smanjiti njegov emigracioni potencijal. Nove krize i sukobi na tom prostoru u budućnosti dovele bi u pitanje ovakve procese i njegovu homogenizaciju. Međutim, potražnja za jeftinom radnom snagom nije tako snažna u Evropi danas kao što je bila pre samo par decenija, pre svega usled posledica ekonomske krize i porasta nezaposlenosti u većem delu kontinenta. Iz ovoga se izvlači zaključak da će emigracioni talasi balkanskog stanovništva u budućnosti biti kontrolisani pre svega potražnjom za radnom snagom na tržištu a ne ograničenjima država kao što je bio slučaj u prošlosti.

---

* Stavovi izneti u tekstovima objavljenim u ovoj rubrici ne odražavaju nužno stav CIRSD-a

Nazad na mladi eksperti pišu