Turska, Bliski istok i oživljavanje „Istočnog pitanja“

Autor:
Dino Bašović and Ikbal Saračević

Dino Bašović is a master’s student in the Department of International Relations at Yildirim Beyazit University in Ankara. Ikbal Saračević is a master’s student in the Department of International Relations at Uludag University in Bursa. Both authors are graduates of the Department of International Relations at Yildirim Beyazit University.

Ovaj članak analizira odnos Turske, zemalja Bliskog istoka i velikih sila u kontekstu oživljavanja „Istočnog pitanja“. U ovom radu posebno je naglašeno stanovište Turske, za koje autori veruju da se na našim prostorima često ne uzima u obzir dovoljno, uprkos nezaobilaznoj ulozi Ankare u regionalnim pitanjima, a i šire.  

Počinjemo sa istorijskim podsetnikom: „Istočno pitanje“ je bilo jedan od glavnih strateških, diplomatskih i ekonomskih fenomena 19. veka koji je počeo sa srpskim i grčkim ustancima protiv Osmanskog carstva. Danas se može videti da se slične situacije dešavaju na Bliskom istoku i da oživljavanje „Istočnog pitanja”, koje je ovog puta počelo Arapskim prolećem, donosi veće poteškoće i ogromnu opasnost za muslimanski svet, budući da može imati izuzetan uticaj na Kavkaz, Balkan i čak Evropu. Uz to, Turska i Iran, kao zemlje velikog uticaja u regionu, mogu se lako naći u poziciji potpune dobiti umesto nulte dobiti. Međutim, uticaj velikih sila poput Rusije i SAD, od kojih je svaka inspirisana sopstvenim paradigmama, (paradigma „Pet mora“ u slučaju Rusije ili teorija hegemonske stabilnosti u slučaju Amerike) daje drugačiju dimenziju regionalnoj dinamici, koja preslikava jedan period Hladnog rata.

Nakon Bečkog kongresa iz 1815. godine i Napoleonovog poraza, Austrija, Rusija i Velika Britanija počele su da podržavaju nacionalističke pokrete u Grčkoj 1820. godine, a nakon Krimskog rata (1853-1856), Balkanske krize (1875-1878) i Balkanskih ratova (1912-1913) „Istočno pitanje“ dostiglo je svoj vrhunac.

Šta je zapravo „Istočno pitanje“? Gledano iz političkog ugla, ono se sastoji iz podrške nacionalističkim pokretima ali i istovremene prevencije defragmentacije Osmanskog carstva, za koju se smatra da bi bila potencijalni uzrok svetskom ratu. Posmatrano sa socijalne strane, Osmansko carstvo, često opisivano kao „evropski bolesnik“, trebalo je da se modernizuje kroz period reformacije 1839. godine, Gilhanskim sporazumom 1856. i prvim ustavom 1876. Sve tadašnje reforme u Osmanskom carstvu bile su proizvod rastućih nacionalističkih tendencija nemuslimanskih zajednica, a sprovedene su kako bi se umirile upravo one zajednice koje su želele više političkog ekonomskog i vojnog delovanja u samom carstvu.

Postoje sličnosti i razlike između „Istočnog pitanja“ 19. veka i današnjeg „Istočnog pitanja“.

Prva sličnost se može videti u tome da su uz izuzetak Amerike u ovaj proces uključene iste sile.

Druga sličnost se ogleda u činjenici da su pobune za vreme „Istočnog pitanja“ 19. veka podržane od strane velikih sila, što je i danas slučaj kada nedržavni akteri, većinom u obliku terorističkih ili pobunjeničkih grupa poput Islamske države, kurdskih Jedinica narodne zaštite (YPG), kurdske Partije demokratske unije (PYD), Hezbolaha, Huta, ili Radničke partije Kurdistana (PKK), teže promeni granica na Bliskom istoku i stvaranju država na osnovu svojih verovanja, ideologija i ubeđenja. Danas, kao i tokom 19. veka, taj proces se odvija uz bar prećutnu podršku pojedinih velikih sila.

Treća sličnost se može uočiti u težnji Osmanskog carstva 19. veka da predupredi veliku degradaciju u svom tadašnjem suverenom dvorištu, kako bi sprečilo rat. Danas vidimo Tursku u sličnoj ulozi, kada Ankara ima interes da predupredi produbljivanje nestabilnosti u svom susedstvu. Međutim, Turska koja je primila više od tri miliona izbeglica na svoju teritoriju, čime sprečava dodatnu regionalnu anarhiju, nije u potpunosti shvaćena od strane velikih sila i ostalih relevantnih aktera, koji je zbog toga izlažu konstantnim političkim pritiscima.

Regionalne sile

Težnja Irana da postane lider muslimanskog sveta nije fundamentalno bazirana na Islamskoj revoluciji iz 1979. godine. Koreni te percepcije se odnose na period neposredno nakon preseljenja poslanika Muhameda (570-632). Šiitski učenjaci kažu da je Imam Ali Ibn abi Talib (601-661) bio predodređen da nasledi poslanika Muhameda, ali mu je liderstvo oduzeto silom. U tom periodu nastaje podela među muslimanima i politički slučaj postaje religijski.

Sa aspekta globalne pravde, posebno je interesantno gledište Irana. U tom kontekstu je važno naglasiti da u Islamu za sunite postoje tri glavna principa i oni su: objava, poslanstvo i monoteizam. Za šiite, međutim, postoje još dva principa: pravda i vođstvo. Za njih pravdu ne predstavlja uspostavljanje socijalno uređene države, već kažnjavanje onih koji su oduzeli liderstvo Imamu Aliju.

Ogromna slava nekadašnjeg Persijskog carstva i tadašnja kontrola nad svetom je, sa jednog stanovišta, veoma privlačna Iranu. Kontrola pet mora (Sredozemno, Crno, Crveno, Arapsko i Kaspijsko more) označava kontrolu Azije. Onaj koji kontroliše Aziju, kontroliše celi svet, ili barem ceo region. Iako Iran često teži da sebe predstavi kao promotera mira i pravde sa ciljem ujedinjavanja muslimana, u ratovima koje iranski centri sponzorišu u Siriji, Iraku i Jemenu, Teheran zapravo sprovodi realističku politiku zarad stvaranja većeg uticaja.

Pojedini stručnjaci ovakvu vrstu taktike nazivaju diplomatijom lažnog odsjaja, budući da Iran izbegava direktno uključivanje u konflikt, a svoj uticaj vrši putem grupa koje se ne nalaze na teritoriji pod kontrolom zvaničnog Teherana. U već pomenutom idealu regionalne dominacije, Iran pre svega vidi Tursku i Saudijsku Arabiju kao glavne suparnike.

Turska je, kao jedna od retkih funkcionalnih demokratija na Bliskom istoku i država kojoj je sporazumom iz 2014. godine dozvoljeno da stacionira trupe u Kataru, brzo uočila da je Katar u opasnosti. Zbog toga se pitanje katarske krize može rešiti. Za Katar se ipak mora reći i da je u potpunosti svestan svojih slabosti i prednosti, zbog čega se razrešenje situacije može tek postepeno pojavljivati. Katarski ministar spoljnih poslova Mohamed bin Abdulrahman al Tani je ne tako davno izjavio da je Katar spreman za pregovore izuzev sa onima koji povređuju integritet i suverenitet njegove zemlje. Odluke Katara moraju biti donete interno, a ne pod pritiskom spoljnih sila. Po sadašnjem stanju stvari, stiče se utisak da su zalivske sile namerno poslale listu zahteva koju bi Katar odbio, što u konkretnom slučaju podseća na ultimatum Beča Beogradu iz 1914. godine.

U svakom slučaju, može se reći da katarska situacija polako ide u pozitivnom smeru, odnosno da je evidentna politička volja da se pronađe najbolje rešenje u cilju sprečavanja daljih tenzija na Bliskom istoku. Jedan od glavnih sporazuma sklopljenih između Iraka i Turske sadrži i to da turske vojne trupe moraju ostati u Bašiki na severu Iraka, kao i obavezu iračkih vlasti i kurdskih Pešmerga da sprečavaju PKK od ulaska na Tursku teritoriju. Sa druge strane, ukoliko iračke vlasti posegnu za tesnijim vezama sa Iranom, savez sa Turskom će zasigurno biti dosta komplikovaniji. Irak zato mora obnoviti svoje odnose sa susednim zemljama kako bi pronašao svoj arapski identitet i preuredio strukturu upravljanja na način koji umanjuje uticaj Irana.

Nakon što su Moskva i Ankara potpisale prekid vatre u Siriji, došlo je do značajnog bilateralnog približavanja, pa odnosi dveju zemalja u ovom trenutku deluju čak i prisniji nego odnos zvanične Moskve prema Iranu. Uzimajući u obzir poglede liberalizma, trebalo bi shvatiti da jedini način zaobilaska trenutne bliskoistočne krize leži u povećavanju trgovine. To se u kontekstu trenutne regionalne dinamike odnosi na jačanje bilateralnog odnosa između Iraka i Turske, gde će regionalna stabilnost omogućiti mir, a samim tim i uvećan protok dobara. Socijalna konstrukcija Iraka je razjedinjena zbog sunitskih i šiitskih zahteva u regionu.

Kurdistanska regionalna vlada (KRG) održala je 25. septembra referendum o nezavisnosti. Ovo nije bio prvi pokušaj da se održi referendum, jer su iste težnje 2014. godine bile nasilno osujećene osvajanjem Mosula od strane Islamske države. Kurdistanska regionalna vlada je organ lociran u severnom Iraku, a iračkim ustavom ta oblast je označena kao vladavina KRG. Ona pod svojom kontrolom obuhvata gradove poput Erbila, Duhoka i Sulejmanije gde su većinski stanovnici Kurdi.

Masud Barzani, predsednik iračkog regiona Kurdistan, ima velike ambicije, koje teži da ostvari zanemarivanjem međunarodne politike, a samim tim i regionalne bezbednosti. Zbog toga ne čudi što analitičari Bliskog istoka vide projekat za odvajanje kurdskog od arapskog Iraka kao nepotreban i logički nestabilan na duže staze. Što se tiče KRG, ona kontroliše oko 10% iračke teritorije, uključujući i strateški važna predgrađa grada Mosula koji ima ogromne naftne rezerve i glavnu naftnu liniju koja povezuje Tursku i grad Kirkuk. Rezerve su proračunate na 600.000 barela od ukupne proizvodnje Iraka od 3,7 miliona barela koje izvozi na godišnjem nivou.

Što se tiče Egipta i nove političke igre na Bliskom istoku, ona počinje sa Arapskim prolećem 2011. godine i svrgavanjem sa vlasti Hosnija Mubaraka. Nakon njega, prvi demokratski izabrani predsednik Egipta Muhamed Morsi je 3. jula 2013. godine svrgnut vojnim udarom od strane tadašnjeg generala Abdel Fatah al-Sisija koji je imao podršku velikih sila za preuzimanje vlasti. Sisi sada dozvoljava Rusiji da otvori neku vrstu vojne baze u Kairu, ulazi u savez sa Iranom i vodi neprijateljsku politiku prema Turskoj. Iako na kratak rok ponašanje Sisija može izgledati korisno, ova vrsta igre na Bliskom istoku može se negativno odraziti na duže staze, kako po Egipat, tako i po mnoge druge aktere u regionu.

Još od posete predsednika SAD Donalda Trampa Saudijskoj Arabiji, primetna je drastična promena u saudijskoj spoljnoj politici, što posebno oslikavaju rastuće diplomatske tenzije sa Katarom. Ministar spoljnih poslova Saudijske Arabije Abdel al-Džubeir nazvao je Trampov veliki ugovor prodaje oružja početkom razdoblja boljih odnosa za Ameriku, Saudijsku Arabiju i njihove saveznike. Nakon sklapanja ovog ugovora, možemo primetiti da Saudijska Arabija menja poziciju iz defanzivnog u ofanzivni realizam.

Diplomatija mača sa dve oštrice kroz sponzorisanje terorističkih ili pobunjeničkih grupa poput YPG, PKK, PYD, Hezbolah i Haš al-Šabi oblikuju sirijsku šahovnicu različitim pokretima. Imajući u vidu stvaranje slobodnog Iraka i Sirije kao konačni cilj, mat pozicije na toj šahovskoj tabli vezuju se za Mosul i Raku. Međutim, šah mat se nalazi u mestu Dairer-Zor. Borba oko tog mesta će biti znatno teža, jer šiitski koridor preko Libana i Iraka ne narušava samo Liban, Siriju i Irak, već donosi veliku opasnost Izraelu i drugim zemljama zaliva. Ideja Vašingtona da ostvari ciljeve u Siriji i umanji uticaj Irana putem podrške kurdskim pobunjeničkim grupama poput YPG i PKK, nije prihvatljiva za Tursku, kao i većinu sunitskih arapskih zemalja, pre svega zbog toga što upravo PKK i YPG najčešće vrše napade na Tursku.

Ukoliko kreatori spoljne politike bilo koje zemlje, uključujući i SAD, misle da će, naoružavajući jednu terorističku grupu, uspeti da iskorene neku drugu, lako se može ponoviti situacija slična onoj iz osamdesetih godina prošlog veka kada je naoružavanje talibana u Avganistanu protiv Sovjeta dovelo do stvaranja Al Kaide i terorističkih napada 11. septembra 2001. godine.

Važno je naglasiti da je Izrael još od 1990. godine insistirao na dobrim odnosima sa Turskom, kao i da smernice tog odnosa nikada nisu upućivale na direktno neprijateljstvo sa Iranom, čak ni nakon zaključivanja nuklearnog sporazuma 2015. godine. Trenutni odnosi SAD sa Izraelom i Turskom nisu na tako visokom nivou kao devedesetih godina. Ako trilateralna saradnja pak dostigne vrhunac, to će se odraziti na polju ekonomije i rezultirati u stabilnoj bezbednosnoj situaciji.

Izrael ima dobre odnose sa Turskom još od Madridske mirovne konferencije 1991. godine. Međutim, period koji je usledio nakon neuspešnih izraelsko-palestinskih pregovora u Kamp Dejvidu 2000. godine doneo je sa sobom zatezanje odnosa što je kulminiralo napadom na brod Mavi Marmara 2010. godine, kada je deset aktivista turske Fondacije za ljudska prava, slobode i humanitarnu pomoć ubijeno od strane pripadnika izraelskih odbrambenih snaga. Normalizacija odnosa je blisko povezana sa odobravanjem javnosti, koju političari koriste za jačanje uticaja i stvaranje jakih pokreta, a na taj način i sklapanje boljih sporazuma za smirivanje tenzija na Bliskom istoku.

Velike sile

Velike strategije Džordža Buša i Baraka Obame još uvek oblikuju uređenje diplomatije na Bliskom istoku, a mogućnost ostvarivanja trajnog mira i dalje je samo mrtvo slovo na papiru. U toku jednog od prethodnih sastanaka Saveta za saradnju zalivskih zemalja, tadašnji američki predsednik Barak Obama, delio je savete zalivskim zemljama u kontekstu ekonomskog napretka, politike prema susedima i poštovanja ljudskih prava. Međutim, autokrate Bliskog istoka nisu čule za koncept „deljenja zemlje“, gde je okupacija i invazija glavni objekat, ali i dominanta spoljnopolitičkih ciljeva pojedinih zalivskih zemalja.

Setimo se za trenutak „teorije ludaka“ koja se vezuje za bivšeg američkog predsednika Ričarda Niksona, koja predviđa potencijal opšteg haosa i iracionalnih pokreta sa nepredvidivim posledicama, čime se suprotna strana primorava da prihvati pretnje napadačke strane. Nešto slično smo nedavno videli u Ujedinjenim nacijama kada je američka stalna predstavnica Niki Hejli prvo izjavila da nije u interesu SAD da svrgava Bašara al Asada, da bi nakon svega nekoliko dana Amerika bombardovala Siriju sa 59 tomahavka.

U mnogim zemljama na teritoriji bivšeg Osmanskog carstva, pa i šire, često se čuje teza da kroz regionalnu nestabilnost i nesigurnost Amerika želi da se prikaže kao spasitelj. Takva percepcija mogla bi, na primer, da objasni težnju SAD da okvir postojećih mirovnih pregovora koji su već više puta održani u glavnom gradu Kazahstana, Astani, preusmere nazad prema Ženevi i Njujorku. Još prethodna doktrina Baraka Obame, pod nazivom „Vodeći sa začelja“, reflektuje glavnu zamisao da Amerika nije svetski policajac i da svaka suverena država mora sama da reši svoje unutrašnje probleme. Na taj način u Siriji, Iraku, Libanu i Jemenu vlade ne bi trebalo da dozvole velikim ili regionalnim silama blisko sponzorisanje ratova.

Veliki broj istraživačkih instituta koji podržavaju politiku Baraka Obame, doprineli su iskrivljenju slike Turske, prikazujući je kao državu koja dogovara određene sporazume sa Islamskom državom ili čak trguje sa ovom terorističkom organizacijom. Ukoliko je to istina, kako je onda moguće da je Turska pokrenula operaciju „Štit Eufrata“ zajedno sa međunarodnom koalicijom? Podsećanja radi, pomenuta operacija predstavlja uspešnu misiju u istrebljivanju elemenata Islamske države iz Mosula, Erbila i drugih teritorija Iraka.

Tramp i Erdogan imaju zajednički primarni cilj u istrebljavanju ekstremizma i borbi protiv terorističkih grupa. Blisko sponzorisani rat u Siriji vođen od strane velikih i regionalnih sila dovodi do najveće ljudske katastrofe još od Drugog svetskog rata.

Kao što je ministar spoljnih poslova Rusije Sergej Lavrov izjavio, „istorija nas je naučila da nas ništa nije naučila“. Rusija postaje sve progresivnija i odlučnija u svojoj spoljnoj politici i potrazi za partnerom na Bliskom istoku. Zbog toga je Turska prepoznata kao sigurna zemlja koja može da sedi za pregovaračkim stolom po pitanju rata u Siriji, te na isti način omogućava rusko vojno prisustvo u Levantu. Iako Rusija i Turska podržavaju suprotne strane u sirijskom sukobu, dve zemlje su postigle dogovor o isključenju SAD iz određenih sporazuma. Zato se može reći da na taj način princip „balansa moći“ skreće sa evropskog i američkog kontinenta na evroazijsku oblast.

U isto vreme, Evropska unija vrši pritisak na Tursku kroz koerzivnu diplomatiju tako što konstantno pokušava da pobije stavove Turske birokratije, a sve sa ciljem smanjenja uticaja Turske u regionu. Međutim, Evropska unija bi trebalo najpre dobro da izanalizira prednosti i mane takve politike, uzimajući u obzir činjenicu da je Turska zaključila sporazum sa EU po pitanju 3 miliona izbeglica, čime je zvaničnoj Ankari povereno da na svojoj teritoriji vodi brigu o njima.

Mogući ishodi i odgovori na Istočno pitanje

Oživljavanje „Istočnog pitanja“ na međunarodnom nivou, koje bi moglo da vodi do proširenja rata na Bliskom istoku, a potencijalno i šire, u stvari predstavlja nemarnost globalnih lidera. Davne 2003. godine bivši premijer Turske Necmetin Erbakan izjavio je na jednoj konferenciji da ukoliko Sirija bude uključena u rat, glavni cilj tog rata biće Turska.

Sa tog gledišta možemo reći da je bio u pravu, jer je rat u Siriji počeo 2011. godine kao jedan od talasa arapskog proleća, a već tokom 2013. godine na masovnim protestima u Gezi parku u Istanbulu pokušan je i obračun sa Erdoganovom vladavinom u Turskoj. Danas, ako EU suštinski ne podrži Ankaru po pitanju izbegličke krize i nastavi sa politikom mešanja u unutrašnje stvari Turske, kroz podršku pobunjeničkim grupama putem medija, Turska može zauzvrat poslati sve izbeglice u Evropu.

Ukoliko bi takav broj izbeglica ušao unutar granica EU, stvorila bi se anarhija koja bi proizvela velike unutrašnje probleme, pre svega zbog rastuće netrpeljivosti prema Islamu i muslimanima na starom kontinentu, koji čine većinu izbegličke populacije. A ukoliko bi takav broj izbeglica bio sprečen da uđe u EU, postoji realna opasnost da će zemlje Zapadnog Balkana biti primorane da ih zbrinu na duže staze. U tom svetlu, trebalo bi posebno obratiti pažnju na Erdoganovu izjavu iz septembra 2016. godine tokom sastanka Generalne skupštine Ujedinjenih nacija da je „svet veći od pet (stalnih članica Saveta bezbednosti)“.

Zbog čega je Turska važna? Turska je sve do 2002. godine sprovodila defanzivnu spoljnu politiku, kada se dolaskom AK partije na vlast stvari vrtoglavo menjaju, a ova zemlja postaje znatno odlučnija u svojoj spoljnoj politici. Religijski instrumentalizam zemalja Bliskog istoka, uz retoriku Hladnog rata između Amerike i Rusije, dovodi do usijanja tenzija gde može biti samo obostranog gubitka, a sve zbog „Istočnog pitanja“ čijim bi se otvaranjem, poput Pandorine kutije, moglo doneti samo prokletstvo kao neminovan ishod.

Dino Bašović završava master studije u Departmanu za međunarodne odnose na Yildirim Beyazit univerzitetu u Ankari. Ikbal Saračević je započeo master studije u Departmanu za međunarodne odnose na Uludag univerzitetu u Bursi. Obojca su diplomirali na Departmanu za međunarodne odnose na Yildirim Beyazit univerzitetu.

Nazad na mladi eksperti pišu